روزنامه جهان صنعت
1396/01/29
اثرات فضای مجازی در سرنوشت انتخابات ریاست‌جمهوری 96 زیر ذره بین «جهان صنعت»؛
مجتبی عبدی- انتخابات دوازدهمین دوره ریاست‌جمهوری و پنجمین دوره شوراها، 29 اردیبهشت‌ماه برگزار میشود در حالی که به طور قطع فضای مجازی می‌تواند نقش تعیین‌کننده و سرنوشت‌سازی در انتخابات پیشرو داشته باشد.تجربه سال گذشته انتخابات مجلس خصوصا در حوزه تهران و انتخاب لیست ۳۰ نفره امید در پایتخت با استفاده از شبکه‌های اجتماعی و تلگرام و آوردن قشر خاکستری پای صندوق‌های رای، باعث شد تحلیلگران اجتماعی به راحتی از کنار این ابزار نگذرند و در واقع به این نتیجه رسیده‌اند که شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی نقش تعیین‌کننده‌ای در انتخابات دارند.
انتخابات آتی که یک ماه دیگر برگزار میشود نیز از این قاعده مستثنا نبوده و خیلی از کاندیداها و البته صاحبنظران و کارشناسان سیاسی و اجتماعی به این باور رسیده‌اند که نقش تعیین‌کننده را در دوره پیش رو، شبکه‌های مجازی دارند و از این‌رو است که از هم‌اکنون شاهد رشد قارچ‌گونه کانال‌های تلگرامی و سایت‌های اطلاع‌رسانی هستیم که به نام کاندیداهای مختلف زده میشود.
با وجود اینکه زمان تبلیغات محدود و تبلیغات قبل از زمان موعد اعلام شده تخلف محسوب میشود، اما از هفته‌ها پیش از آغاز ثبت‌نام کاندیداها و شروع تاریخ رسمی تبلیغات، در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی مانور تبلیغاتی کاندیداها آغاز شده در حالی که هنوز ثبت‌نام به پایان نرسیده و تایید صلاحیت ثبت‌نام‌کنندگان تمام نشده است.
این در حالی است که دستورالعمل فعالیت تبلیغاتی انتخابات در فضای مجازی از سال 94 تدوین و ابلاغ شده است و به گفته مسوولان اجرایی فعالیت تبلیغاتی کاندیداها باید از طریق کانال‌های رسمی که در سامانه شامد ثبت شده است، استفاده کنند و هرگونه تخلف پیگیری میشود.
از طرفی پلیس فتا اعلام کرده است که رصد و پایش فعالیت‌های داوطلبان انتخاباتی و جلوگیری از هر گونه فعالیت‌های غیرقانونی از مهم‌ترین اقدامات پلیس فتاست. از جمله تخلفات انتخاباتی در فضاهای سایبری و مجازی می‌توان به تخریب نامزدهای رقیب، ایجاد شایعات انتخاباتی، انتشار نظرسنجی و سوءاستفاده از فضای مجازی در فضای تبلیغات انتخاباتی اشاره کرد.با توجه به تجربه انتخابات مجلس 94 کشور و همچنین آنچه که در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا گذشت و در راه بودن انتخابات ریاست جمهوری فرانسه «جهان صنعت با نگاهی اجمالی به اثرات فضای مجازی بر دنیای سیاست می پردازد.
خبررسانی شبکه‌های اجتماعی
از آنجایی که برخی کاندیداها به دلیل دسترسی کمتر به رسانه‌های رسمی به‌ویژه صدا‌وسیما به ناچار برنامه‌های تبلیغاتی خود را بر فضای مجازی معطوف کرده‌اند و بیشترین بهره‌برداری را از این ابزار کم‌هزینه و کم‌سانسور در شهرهای بزرگ بردند، به جرات می‌توان فضای مجازی را یکی از عوامل موثر موفقیت در انتخابات دانست. شبکه‌های اجتماعی انتخابات پیش رو بسیار در تاثیرگذار هستند. اینکه در بسیاری از موارد مردم به عنوان شهروند خبرنگار زودتر از اهالی رسانه برخی از اخبار را رصد می‌کنند باعث شده روزنامه‌ها به سمت تحلیل محوری بروند، چراکه طبیعتا اگر روزنامه‌ها بخواهند فقط خبررسانی کنند قطعا اخبار سوخته را منتقل می‌کنند و ارزشی ندارند. البته بحث خبرگزاری‌ها، کانال‌های خبری تلگرام و سایت‌های خبری متفاوت است. درست است که انتشار اخبار در فضای مجازی با سرعت است اما مستند بودن این خبرها بسیار مهم‌تر از سرعت انتشار آنهاست. این مستند بودن در انتخابات پیشرو که رویداد بسیار مهمی است بیشتر حائز اهمیت میشود چراکه مخاطبان شبکه‌های مجازی هنوز درباره صحت اخبار منتشر شده در این شبکه‌ها آگاهی لازم را ندارند.
اگر فضای مجازی بتواند با فضای جامعه ارتباط برقرار کند، می‌تواند در انتخابات پیش رو نقش موثری ایفا کند. به عنوان مثال اگر فردی در جامعه بیکار باشد و یک نامزد انتخاباتی درباره اشتغال وعده‌ای دهد و فضای مجازی نیز روی این موضوع تاکید کند، تاثیرگذار خواهد بود.
همچنین رسانه‌ها و فضای مجازی میتوانند در ایجاد شور و نشاط انتخاباتی بسیار موثر باشند. رسانه‌های رسمی با توجه به مسوولیتی که دارند باید نسبت به هر مطلبی که منتشر می‌کنند پاسخگو باشند اما این پاسخگویی در فضای مجازی تعریف و هنوز سازوکارهای لازم در این زمینه تبیین نشده است؛ به همین خاطر این امکان وجود دارد در شبکه‌های اجتماعی شعارزدگی بیشتر دیده شود.
رفع محدودیت ها
با نزدیک شدن به زمان انتخابات ریاست‌جمهوری، باز هم مسایلی پیرامون فیلتر برخی شبکه‌های اجتماعی از جمله تلگرام مطرح میشود. وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات هرچند طرح مسایلی با هدف محدود کردن تلگرام را تایید می‌کند ابراز امیدواری می‌کند که مشکل خاصی بر سر راه این شبکه اجتماعی پیش نیاید.
واعظی در پاسخ به اینکه همچون انتخابات 94، آیا در سال 96 نیز تلگرام فعال خواهد بود و آیا فیلتر نخواهد شد، تصریح کرد: تلاش ما بر این است شرایط به‌گونه‌ای باشد که مردم بتوانند از ابزارها و فضاهایی که اطلاعات را افزایش می‌دهد، استفاده کنند.
وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات یادآور شد: همه تلاش ما در وزارت ارتباطات سالم‌سازی فضای مجازی و فراهم آوردن زمینه استفاده مردم از ابزارهای نوین ارتباطی است بنابراین درباره این مساله حتی در شرایط انتخابات تحت تاثیر تلاش عده‌ای خاص قرار نخواهیم گرفت.
تجربه مجلس 94
آنچه در خصوص انتخابات 94 مسلم بود اینکه کاندیداهای انتخابات مجلس و خبرگان به خوبی از توانایی فضای مجازی برای تبلیغات و معرفی خود استفاده کردند.
با توجه به محدودیت‌هایی که از نظر گستره نصب تبلیغات و ابعاد پوسترها در تبلیغات انتخاباتی مجلس در سال 94 به وجود آمده بود، فضای مجازی به محور اصلی ابزارهای تبلیغات انتخاباتی تبدیل شده بود. البته گستره نفوذ مناسب، هزینه پایین و انعطاف‌پذیری در ارسال انواع پیام‌های متنی و تصویری نیز در به‌کارگیری این ابزار بسیار موثر بوده است. فضای مجازی در انتخابات مجلس به ابزاری قوی برای تبلیغات و بیان طرح‌های کاندیداها تبدیل شده بود که اگرچه اخبار و اطلاعات با سرعت وصف ناپذیری منتشر می‌شد، گاهی موارد نیز فضای تخریب شخصیت‌ها و انتشار شایعه را برای رقیبان فراهم کرده بود. به گونه‌ای که دستگاه‌های اجرایی را مجبور به رصد فعالیت‌ها در فضای مجازی کرد. از طرفی با توجه به اینکه زمان تبلیغات محدود و قبل از زمان موعد اعلام شده تخلف محسوب میشود اما در فضای مجازی تبلیغات به شکل معرفی و بیان برنامه‌ها یا علت انتخاب کاندیداهای مجلس رواج داشت. این سبک تبلیغ با تشکیل گروه‌هایی به منظور معرفی افراد برای انتخاب اصلح بود ولی بعضا درگیری‌های لفظی در شبکه‌های اجتماعی منجر به بروز اختلاف در محیط حقیقی و شکل‌گیری دودستگی‌ها و دو قطبی‌ها شد. همچنین کاربران نیز بهترین راه برای کسب اطلاع از اتقافات انتخابات را فضای مجازی می‌دانستند. به‌طوری که طبق یک نظرسنجی، 60 درصد کاربران، فضای مجازی را منبع راهنما برای انتخاب کاندیداها معرفی کرده‌اند. براساس نظرسنجی که سایت «تابناک» از کاربران خود انجام داده بود، 60 درصد کاربران فضای مجازی را منبع اصلی بررسی نامزدها و انتخاب کاندیدای اصلح می‌دانستند. در این بین یکی از سرویس‌های اینترنتی که کاربران ایرانی را در لحظه در جریان انتخابات دور دهم مجلس شورای اسلامی قرار می‌داد «تلگرام» بود. شبکه‌ای که تاکنون بارها از سوی کمیته فیلترینگ تهدید به فیلترینگ شده اما وزارت ارتباطات با سیاست‌های خاص خود مانع این کار شده است.
راه‌اندازی کانال‌های اختصاصی برای کاندیداهای مجلس دهم و یا فعالیت روبات‌هایی که اقدام به اطلاع‌رسانی و معرفی کاندیداهای مختلف می‌کردند از جمله سرویس‌هایی بود که تلگرام در اختیار نامزدان انتخابات مجلس دهم و کاربران ایرانی گذاشته بود.
توئیتر، برگ برنده ترامپ!
نگاهی به انتخابات سایر کشورها نیز بیانگر نقش موثر فضای مجازی در پیروزی کاندیداهایی است که بیشترین بهره را ازفضای مجازی بردند. انتخابات امریکا نمونه عینی آن است. پنجاه و هشتمین انتخابات ریاست‌جمهوری ایالات متحده آمریکا براساس قانون اساسی روز سه‌شنبه ۱۸ آبان ۱۳۹۵ (۸ نوامبر ۲۰۱۶) برگزار شد. رای‌دهندگان مجمع گزینندگان ریاست‌جمهوری را برگزیدند که آنها نیز به نوبه خود به یک رییس‌جمهور و معاون رییس‌جمهور جدید از طریق مجمع گزینندگان دادند. دونالد ترامپ با کسب بیش از ۲۷۰ رای از مجمع گزینندگان، بیشینه ۵۳۸ گزیننده این مجمع را به دست آورد که کافی بود او را رییس‌جمهور منتخب آمریکا کند. بسیاری از نظرسنجی‌ها و افکارسنجان به تندی این انتخابات را به عنوان یکی از جذاب‌ترین انتخابات در دوران معاصر و یکی از بزرگ‌ترین نتایج خلاف انتظار در تاریخ خواندند. هیلاری کلینتون که از محبوبیت بالایی برخوردار بود و آمار رای دهندگان بیشتری به خود داشت با شکست روبه‌رو شد که به نظر کارشناسان این شکست به خاطر تغییر دیدگاه مردم به وسیله فضای مجازی و تاثیر تبلیغات ترامپ بود. پیروزی مرد شبکه‌های اجتماعی در آمریکا، دلیلی محکم بر قدرت تبلیغات در شبکه‌های اجتماعی و فضای وب است.
هواداران ترامپ در شبکه‌های اجتماعی او را شناختند، طرفدار شدند و رای دادند و در نهایت هم همین هواداران او را به عنوان رییس‌جمهور انتخاب کردند. این در حالی است که ترامپ خود نیز اینستاگرام،فیسبوک و توئیتر را به عنوان سه شبکه اجتماعی شاخص در موفقیت خود بیان می‌کند. این نکته نیز جالب است که ترامپ در دایره‌ای ۲۸ میلیونی از طرفدارانش در شبکه‌های اجتماعی حضور داشته است، ترامپ می‌گوید: امروز ۱۰۰ هزار کاربر دیگر هم به شبکه‌های اجتماعی‌ام اضافه شده‌اند. یکی از تاثیر گذارترین عملیات ترامپ در شبکه‌های اجتماعی، ویدئوهای زنده‌ای بود که منتشر می‌شد. گزارش‌های EzyInsights نشان می‌دهد که طرفداران ویدئوهای ترامپ در فیس بوک ۱۲ میلیون نفر بوده‌اند. علاوه بر ویدئو او به‌اندازه دو برابر رقبا روی توئیتر تمرکز کرده بود تا بتواند طرفداران بیشتری جمع‌آوری نماید. جالب است بدانید ترامپ از مدت‌ها قبل از انتخابات برای به دست آوردن طرفدار در شبکه‌های اجتماعی اقدام کرده است، به صورتی که رییس‌جمهور تازه انتخاب شده آمریکا چهار سال قبل از هیلاری کلینتون به توئیتر پیوست و سه برابر کلینتون پیام در آن ارسال کرده است. براساس یافته‌های موسسه Pew، حدود ۲۰ درصد از مردم تنها با خواندن مطالب در شبکه‌های اجتماعی، دیدگاه و باور خود را در رابطه با مسایل سیاسی تغییر داده‌اند. ۱۷ درصد از مردم به نظر خود را در رابطه با نامزدهای انتخاباتی تغییر داده‌اند. ۶۵ درصد از مردم آمریکا هم به‌طور کامل شبکه‌های اجتماعی را برای به دست آوردن به روزترین اخبار دنبال می‌کردند. از سوی دیگر هکرها 40 روز قبل از انتخابات ریاست‌جمهوری، سیستم‌های الکترونیکی ثبت‌نام ۲۰ ایالت این کشور را هک کردند و به دنبال آن با افزایش نگرانی‌ها درباره امنیت دنیای مجازی، در ماجرای انتخابات ریاست‌جمهوری در ایالات متحده آمریکا کارشناسان دلیل پیروزی ترامپ را دخالت هکرها در این انتخابات و تغییر ارای الکترونیکی دانستند. و پس از آن آمریکا به‌طور رسمی روسیه را متهم به رخنه اینترنتی به رایانامه‌های حزب دموکرات این کشور و کمک به پیروزی «دونالد ترامپ»رییس‌جمهور کنونی ایالات متحده کرد.
انتخابات فرانسه؛ تهدید جدید؟
نمونه دیگر را می‌توان به انتخابات پیش روی کشور فرانسه اشاره کرد. پس از جنجال‌های ماه‌های اخیر درباره دخالت احتمالی روسیه به وسیله حمله‌های هکری در روند انتخابات اخیر ریاست‌جمهوری آمریکا، حالا دولت فرانسه هم به مسکو هشدار داده که در انتخابات ریاست‌جمهوری پیش روی این کشور دخالت نکند. این هشدار در پی آن صورت گرفت که کمپین انتخاباتی «امانوئل ماکرون» یکی از نامزدهای طرفدار اتحادیه اروپا در انتخابات ریاست‌جمهوری فرانسه مدعی شد هکرهای روس در ماه گذشته به «سرورها» و «ایمیل» کمپین انتخاباتی آقای ماکرون حمله کرده‌اند. کمپین انتخاباتی ماکرون دولت روسیه را به تلاش برای تاثیر گذاری در انتخابات در پیش روی فرانسه متهم کرد. گفته میشود روسیه از نامزدی خانم مارین لوپن دست راستی یا «فرانسوا فیون» محافظه‌کار در برابر نامزدهای چپگرا و سوسیال دموکرات حمایت می‌کند و پیروزی آنها و ایجاد شکاف بیشتر داخل اتحادیه اروپا را به نفع منافع راهبری خود در این قاره می‌داند.
بنابراین گزارش موجی از شایعات درباره حمایت روسیه از نامزدی مارین لوپن در انتخابات فرانسه در فضای مجازی شکل گرفته است و کارشناسان فرانسوی براساس نظر سنجی‌های انجام شده از کاربران در فضای مجازی احتمال پیروزی لوپن در انتخابات ریاست‌جمهوری فرانسه بالا می‌دانند. از طرفی دیگر مردم فرانسه کمپینی را در وبسایت «اوباما 2017» راه‌اندازی کرده‌اند و با قرار دادن طوماری در آن، خواهان نامزدی باراک اوباما، رییس‌جمهور سابق آمریکا در انتخابات ریاست‌جمهوری فرانسه شدند. گزارش‌ها حاکی از آن است که تاکنون 30 هزار نفر این طومار را امضا کرده‌اند و پوسترهای تبلیغاتی اوباما هم به سرعت در رسانه‌های اجتماعی منتشر شده است. سیاستمداران در کشوری مانند فرانسه نیز از سرویس‌های اینترنتی و مخصوصاً شبکه‌های اجتماعی در انتخابات خود بهره‌های قابل توجهی برده‌اند. به‌طور جدی جرقه استفاده سرویس‌های اینترنتی در این کشور به انتخابات ریاست‌جمهوری سال 2009 باز می‌گردد. زمانی که نیکولاس سارکوزی یکی از کاندیداهای انتخابات این کشور به شبکه اجتماعی توئیتر پیوست.
شاید بعد از این اتفاق بود که سیاستمداران مختلف این کشور به سمت استفاده از اینترنت و جاذبه‌های آن برای انجام امور سیاسی و جلب نظر شهروندان روی آوردند.
بهر‌ه‌گیری جهانی از سرویس‌های اینترنتی
برگزاری انتخابات به شیوه کاملا الکترونیک سال‌هاست که در اکثر کشورهای پیشرفته دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرد. در کنار این روش، استفاده از ابزارهای فضای مجازی فرصتی فراهم کرده تا کاندیداهای انتخابات مختلف با کمترین هزینه و محدودیتی نظرات و برنامه‌هایشان را به گوش رای‌دهندگان برسانند.
نمونه بارز توجه به سرویس‌های اینترنتی را می‌توان در انتخابات ریاست‌جمهوری سال 2016 امریکا دید. براساس گزارش‌های مختلف، سرویس‌های اینترنتی مانند شبکه‌های اجتماعی و اپلیکیشن‌ها نوع ارتباط کاندیداهای این انتخابات با مردم را با تحولات شگرفی روبه‌رو کرد. براساس نتایج نظرسنجی منتشر شده توسط مرکز تحقیقاتی Pew، نزدیک به 63 درصد از آمریکایی‌ها اخبار مورد نظر خود را از طریق فیسبوک دریافت می‌کردند. این در حالی است که آمار یاد شده در سال 2013، 47 درصد بوده است. شبکه‌های اجتماعی مانند توئیتر و فیسبوک، تعامل نامزدهای انتخاباتی با طرفدارانشان را نیز تغییر داده بودند به‌طوری که شاهد راه‌اندازی نوعی حوزه‌های انتخاباتی آنلاین در شبکه‌های اجتماعی بودیم. براساس این گزارش، رقم‌های سرمایه‌گذاری دیجیتالی روی انتخابات امریکا از مقدار 145 میلیون دلار در سال 2012 به 607 میلیون دلار در سال 2016 افزایش یافت. این در حالی است که سایت بیزینس اینسایدر در گزارش خود از اختصاص 40 درصد از این مبلغ به شرکت فیسبوک اشاره خبر داد.
به باور تحلیلگران، شبکه‌های اجتماعی مانند توئیتر یا یوتیوب میتوانند در مدت زمانی کوتاه، کوچک‌ترین عکس‌العمل یک نامزد انتخاباتی را در سطح وسیع پخش کنند. استفاده از این ابزارهای دیجیتالی حتی پیش‌بینی درخصوص برنده رقابت‌های انتخاباتی در این کشور را نیز بسیار ساده‌تر کرده بود. برای مثال گوگل با کمک موتور هوش مصنوعی خود، اعلام کرده بود هیلاری‌کلینتون، نامزد حزب دموکرات‌ها در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا برنده میشود. هرچند این نتایج قابل اتکا نبودند اما قطعا روی جو روانی جامعه و نظر کاربران تاثیر گذاشتند. استفاده سیاستمداران از سرویس‌های اینترنتی محدود به آمریکا نیست. یکی دیگر از کشورهایی که سرویس‌های اینترنتی در انتخابات آن تاثیرگذار بوده، هند است؛ کشوری که بیش از 70 میلیون کاربر در رسانه‌های اجتماعی دارد. گزارش‌های مختلف نشان داده رسانه‌های اجتماعی بر انتخابات پارلمانی این کشور که در سال‌های اخیر برگزار شد، اثر بسیار چشمگیری داشته است. براساس یک تحقیق که توسط بنیاد علوم IRISانجام شد، نتیجه ۲۸۷ کرسی از ۵۴۳ کرسی پارلمانی هند از رسانه‌های اجتماعی، خصوصا فیسبوک تاثیر پذیرفته است.
تلگرام، پیروز میدان
اما استفاده از سرویس‌های اینترنتی در ایران برای پیشبرد فعالیت‌های انتخاباتی داستان متفاوتی از دنیا دارد. در حالی که بسیاری از سیاستمداران دنیا برای معرفی برنامه‌ها و سیاست‌هایشان از سرویس‌های اینترنتی مانند فیسبوک، توئیتر، یوتیوب و... استفاده می‌کنند، این سرویس‌ها در ایران فیلتر است. بنابراین کاندیداهای انتخاباتی در کشور چندان نمی‌توانند روی چنین سرویس‌هایی برای معرفی خود و دریافت بازخورد از کاربران حساب باز کنند. با تمام محدودیت‌هایی که از دوران دولت‌های نهم روی سرویس‌های اینترنتی از جمله فیسبوک اعمال شد، با این حال هنوز سرویس‌هایی هستند که کاندیداها و همچنین مردم به کمک آن بتوانند خبرها و اتفاقات انتخاباتی و سیاسی را دنبال کنند. حالا تلگرام با فاصله زیادی از دیگر شبکه‌های اجتماعی محبوب سیاستمداران و کاربران خارجی، به منبع خبری کاربران ایرانی تبدیل شده است. کارشناسان دلایل مختلفی را برای پیشتاز بودن تلگرام در جریان انتخابات اخیر ایران عنوان می‌کنند. کارشناس ارتباطی در این خصوص به خبرنگار ما می‌گوید: «براساس اظهارات مسوولان وزارت ارتباطات، تعداد کاربران فعال تلگرام در ایران به رقمی بیش از 15 میلیون می‌رسد و براساس نظرسنجی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران، 53 درصد از کل مردم ایران حداقل عضو یکی از شبکه‌های اجتماعی هستند که در این بین شبکه اجتماعی تلگرام از محبوبیت زیادی در بین کاربران برخوردار است.»امید رضوی در ادامه می‌افزاید: «این شبکه پیام‌رسان موبایلی برعکس شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های دیگر با محدودیت‌هایی نظیر فیلترینگ یا کند شدن در ارائه خدمات مانند آنچه در وایبر یا واتس‌آپ دیده‌ایم، مواجه نشده است. در واقع سرعت بالا و ارائه خدمات متنوع مانند دسترسی ساده، ایجاد کانال، ارسال سریع تصاویر، ویدئو و... از طریق این سرویس سبب شده کاربران ایرانی و همچنین کاندیداهای ریاست‌جمهوری، تلگرام را بهترین وسیله برای اطلاع‌رسانی انتخاباتی خود انتخاب کنند.»
همچنین این کارشناس ارتباطی، فیلتر شدن شبکه‌های اجتماعی پربازدید در دنیا را عامل اصلی مهجور ماندن این سرویس‌ها در کارزار انتخاباتی ایران عنوان می‌کند.
به گفته رضوی رسانه‌های اینترنتی هزینه‌های تبلیغات در جریان‌های انتخاباتی را به شکل قابل‌توجهی کاهش می‌دهند و از صرف انرژی و هدر رفتن کاغذ نیز جلوگیری میشود. همچنین سیاستمداران میتوانند اخبار را به شکل آنی به روز‌رسانی کرده و در اختیار کاربران‌شان بگذارند.
در ایران نیز با وجود محدودیت‌هایی که روی برخی سرویس‌های اینترنتی اعمال میشود، انتظار می‌رود مانند کشورهای دیگر، فناوری تاثیر محسوس خود را همان‌طور که در جریان انتخابات خرداد 92 نمایان ساخت در این دوره هم سهم شایانی در رفتار انتخاب‌کنندگان و انتخاب‌شوندگان داشته باشد.
سایر اخبار این روزنامه
آمریکا تاوان پس بدهد
معاون اجتماعی بهزیستی اعلام کرد؛
شورای نگهبان در موقعیت دشوار
اوراق و تابلوی بدهی ارزی در راه بورس
راه ورود به اروپا بسته میشود؟
بررسی شرایط صنعت خودرو در دولت یازدهم؛
تماس صوتی تلگرام در ایران با حکم قضایی غیرفعال شد
تماس صوتی تلگرام در ایران با حکم قضایی غیرفعال شد
تازه واردی با کراوات قرمز
تازه واردی با کراوات قرمز
گلزار که نیست!
گلزار که نیست!
معیارهای شورای نگهبان؛ ثابت یا مصلحتی
معیارهای شورای نگهبان؛ ثابت یا مصلحتی
مهار سیاست‌های ضد اشتغال
مهار سیاست‌های ضد اشتغال
پایان دوران صبر استراتژیک واشنگتن در برابر پیونگ‌یانگ
پایان دوران صبر استراتژیک واشنگتن در برابر پیونگ‌یانگ
«جهان‌صنعت» اثر تولید ناهمگن مسکن در بازار را بررسی می‌کند؛
«جهان‌صنعت» اثر تولید ناهمگن مسکن در بازار را بررسی می‌کند؛
اثرات فضای مجازی در سرنوشت انتخابات ریاست‌جمهوری 96 زیر ذره بین «جهان صنعت»؛
اثرات فضای مجازی در سرنوشت انتخابات ریاست‌جمهوری 96 زیر ذره بین «جهان صنعت»؛
بهبود اقتصاد با تداوم دولت روحانی
بهبود اقتصاد با تداوم دولت روحانی
آینده دشوار ترکیه
آینده دشوار ترکیه
